Gevaren van NLP

De geconditioneerde mens

door ing. Jan Everink

mei 2001

De Russische fysioloog Pavlov slaagde erin honden te laten kwijlen zodra deze een bepaald belsignaal hoorden. Wat hij bij deze dieren had teweeggebracht wordt geconditioneerde of voorwaardelijke reflex genoemd. Ook bij mensen kunnen dergelijke psychische automatismen worden geïmplanteerd, en dit gebeurt onder meer in NLP (Neuro-Linguïstisch Programmeren). De gevaren van NLP lijken onvoldoende te worden beseft.


 Pavlov

Wat Pavlov deed was het koppelen van een automatische reactie ofwel respons aan een bepaalde stimulus. In het onderbewuste van dieren, en ook van mensen, blijken dergelijke psychische automatismen een belangrijke rol te kunnen spelen. De ontdekkingen van Pavlov zijn verder uitgewerkt en worden onder meer met succes toegepast bij het dresseren van dieren. Een andere ontwikkeling is die waarbij het aanbrengen en gebruiken van stimulus-respons automatismen onderdeel vormt van bepaalde vormen van psychotherapie. Daartoe behoort onder meer NLP (Neuro-Linguïstisch Programmeren). 

In NLP heet het aanbrengen bij de mens van geconditioneerde reflexen "ankeren". Een geconditioneerde reflex ontstaat normaliter pas nadat eenzelfde stimulus vele keren met dezelfde respons is geassocieerd, maar in NLP blijk dit veel sneller mogelijk te zijn. "Pavlov geloofde nog dat de stimulus een tijdlang herhaald moest worden," schrijft NLP-expert Helmut Krusche. "Nu weten we dat dit helemaal niet noodzakelijk is om iets te ankeren. De goede resultaten die met het eenvoudige procédé van het ankeren kunnen worden bereikt, berusten juist op het feit dat het anker al na een eenmalige ervaring of na enkele herhalingen kan worden uitgezet." (Helmut Krusche: "NLP, theorie en praktijk van het Neuro-Linguïstisch Programmeren"; Het Spectrum/Aula, Utrecht, 1993; pag. 80)


Filosofische misvatting

NLP heeft zich sinds de introductie ervan in de jaren '70 ontwikkeld tot een populaire techniek, waarover veel wordt geschreven en die ook vrij uitgebreid wordt toegepast. Het succes van NLP is mede te verklaren door het feit dat deze techniek tamelijk gemakkelijk is.

Een essentieel principe in NLP is dat we als mens nooit echt iets over de werkelijkheid kunnen weten. De werkelijkheid is onkenbaar, zeggen de NLP-mensen, want we beschikken slechts over een neuro-linguistische landkaart van de werkelijkheid, en we zien die werkelijkheid zelf nimmer. We hebben hier te maken met een oude filosofische misvatting, gebaseerd op de onjuiste veronderstelling dat het bewustzijn volkomen afhankelijk is van de hersenen. De werkelijkheid die we zien is wel degelijk de echte werkelijkheid en niet, zoals de NLP-adepten menen, slechts een door de hersenen gefabriceerde afbeelding ervan. Onze perceptie wordt weliswaar vaak gereduceerd en vertekend door de beperkte mogelijkheden van de zintuigen en de hersenen, maar dit is niet onvermijdelijk. 

Het bewustzijn kan de afhankelijkheid van het lichaam verminderen, en is in principe in staat de wereld direct, dus zonder het gebruik van fysieke zintuigen, waar te nemen. Geestelijke vrijheid bestaat onder meer daaruit dat het bewustzijn zo weinig mogelijk of in het geheel niet door het fysieke lichaam wordt belemmerd. Het bewustzijn bestond al veel eerder dan het lichaam, maar het heeft zich door verschillende oorzaken tot een gevangene van het lichaam laten maken. NLP verergert deze gevangenschap in plaats van - zoals een psychotherapie zou moeten doen - aan geestelijke bevrijding bij te dragen.


Hypnose

Bij NLP wordt voor het in iemands onderbewuste plaatsen van ankers gebruik gemaakt van hypnose. De met NLP te beïnvloeden persoon wordt om te beginnen in trance gebracht, een toestand waarbij men wakker lijkt te zijn maar dat geenszins is. Zijn of haar hier-en-nu werkelijkheid bestaat uit een combinatie van zintuiglijke waarnemingen en hallucinaties. De gehypnotiseerde persoon ziet en hoort de wereld om hem heen wel, maar vertekent de waargenomen werkelijkheid volgens de opdrachten van de hypnotiseur. 

Iemand met een relatief hoog bewustzijnsniveau zal zich niet gemakkelijk door iemand anders in trance laten brengen, reden waarom toneelhypnotiseurs hun slachtoffers altijd heel zorgvuldig uitkiezen. Het toepassen van hypnose in psychotherapie schijnt tegenwoordig echter bij veel mensen vrij gemakkelijk te gaan, hetgeen doet vrezen dat het gemiddelde bewustzijnsniveau van de mens vandaag de dag niet bijster hoog is.

Blijkbaar is naast de informatiebewuste mens een menstype aan het opkomen dat aangeduid zou kunnen worden als "de geconditioneerde mens". De informatiebewuste mens zoekt selectief naar informatie en tracht op basis daarvan tot rationele keuzes en beslissingen te komen. De geconditioneerde mens handelt vrijwel geheel op basis van geconditioneerde reflexen. Veel reclame en propaganda is vandaag de dag afgestemd op de geconditioneerde mens. De reclamemakers gebruiken woorden, beelden en slogans om "knoppen" bij het publiek in te drukken, dat wil zeggen automatische reacties te activeren.


Manipulatie

NLP is een op hypnose gebaseerde techniek die in onze tijd bij veel mensen vlot blijkt te werken. Het bij NLP toegepaste "ankeren" is het bij iemand aanbrengen van nieuwe "knoppen", waardoor deze persoon gemakkelijk gemanipuleerd kan worden. Hoe eenvoudig dit ankeren is en hoe deze techniek toegepast kan worden om anderen te manipuleren beschrijft Krusche aan de hand van een voorbeeld. 

Een verkoper laat zijn prospect over diens vakantie vertellen en ankert het bijbehorende positieve gevoel aan een onopvallend gebaar van hemzelf. "Wanneer de verkoper dan later over de voordelen van de aangeboden artikelen spreekt, kan hij hetzelfde gebaar of hetzelfde woord herhalen. Daarmee wordt het positieve gevoel van de vakantie-herinneringen op de houding van de klant tegenover de artikelen overgedragen. Dergelijke ankers zijn vooral heel belangrijk wanneer de prijs ter sprake komt en uiteindelijk de koop moet worden gesloten." ("NLP, theorie en praktijk van het Neuro-Linguïstisch Programmeren"; pag. 89) 
Bij informatiebewuste mensen zou deze vorm van stiekeme beïnvloeding niet werken, maar vandaag de dag is de geconditioneerde mens blijkbaar al zo'n omvangrijk fenomeen dat zulke methodes bij velen toepasbaar zijn.


NLP als psychotherapie

Een populaire toepassing van NLP is het behandelen van fobieën en andere psychische problemen. Een daarbij onder meer gebruikte methode is het vermengen van ankers. Krusche beschrijft als voorbeeld zijn behandeling van een man met spreekangst. Eerst brengt hij de man in trance, en vervolgens maakt hij van deze toestand gebruik om een nieuw anker op de spreekangst aan te brengen. Hierna wordt een tweede anker geïmplanteerd, waarmee bij de patiënt geluksgevoelens opgeroepen kunnen worden. 

De behandelaar is nu in staat om door het gebruik van de twee aangebrachte "knoppen" te maken dat de patiënt zich beurtelings angstig en gelukkig voelt. De therapie bestaat er tenslotte uit dat de negatieve en de positieve emotie door het herhaaldelijk vrijwel tegelijk activeren van de twee ankers met elkaar worden vermengd. De bedoeling daarvan is dat de angstgevoelens zodra deze optreden worden onderdrukt door de ermee verbonden prettige emotie. 
Deze oplossing is uiteraard niet werkelijk doeltreffend, want de patiënt zit nu opgescheept met een verwarrend emotioneel automatisme waarin angst en vreugde met elkaar om voorrang strijden.


Gevaren onderschat

Het belangrijkste bezwaar tegen NLP is echter niet dat deze therapie geen optimale resultaten oplevert. De toepassing van NLP moet vooral afgeraden worden omdat deze conditioneringsmethode de deur opent voor praktijken die uiteindelijk kunnen leiden tot niets minder dan geestelijke slavernij. Al in 1946 werd door de filosoof Max Picard het fenomeen van de geconditioneerde mens beschreven. (Max Picard: "De mensch zonder werkelijkheid"; Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1946.) 

Picard verklaarde de opkomst en het succes van de nazi's vanuit dit fenomeen van de mens die geen innerlijke continuïteit bezit, de mens van wie het gedrag vrijwel geheel wordt bepaald door geconditioneerde reflexen. Als een bevolking uit voornamelijk dergelijke gemakkelijk te manipuleren mensen bestaat kunnen door de machthebbers omvangrijke misdadige plannen ten uitvoer worden gebracht. De geconditioneerde mens zal zich namelijk gemakkelijk laten gebruiken door dictatoriale en gewetenloze regimes. 

Voorstanders van NLP zullen ongetwijfeld te berde brengen dat het er uitsluitend om gaat mensen van hun examenvrees en andere psychische moeilijkheden af te helpen. Het leven kan door NLP een stuk gemakkelijker worden, vinden ze. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om met deze techniek kinderen handelbaarder te maken. Krusche: "Als u uw kinderen ankert terwijl ze rustig, tevreden en evenwichtig zijn, kunt u ze later veel gemakkelijker tot rust brengen als ze agressief of angstig zijn." ("NLP, theorie en praktijk van het Neuro-Linguïstisch Programmeren"; pag. 206) De voorstanders van NLP vergeten dat ieder nieuw geïmplanteerd anker iemand minder bewust, en méér geestelijk onvrij maakt.


Gestoord realiteitsbesef

Gelukkig is er in de samenleving ook een sterke andere ontwikkeling gaande, de opkomst van de informatiebewuste persoonlijkheid, de man of vrouw die zoveel mogelijk tracht om door rationele informatie-vergaring méér greep op het leven te verkrijgen. De informatiebewuste mens heeft een consistent realiteitsbesef. Bij de informatiebewuste mens verlopen leer- en veranderingsprocessen niet altijd heel snel, omdat eerder verworven inzichten zich soms tegen de veranderingen verzetten. Zijn of haar zekerheden en handelswijzen vormen een samenhangend geheel, en deze samenhang verhindert soms dat zeer snel bepaalde gewoontes worden aan- of afgeleerd. Daar staat tegenover dat de soms moeizaam verworven nieuwe inzichten en vaardigheden in het algemeen krachtig en duurzaam zijn. De nieuwe gewoontes en denkwijzen maken deel uit van het consistente realiteitsbesef van de persoon, en worden daardoor beschermd. 

De geconditioneerde mens daarentegen heeft een gestoord en chaotisch realiteitsbesef. Hij kan in vergelijking met de informatiebewuste mens heel gemakkelijk veranderen want in zijn denk- en gevoelswereld bestaat geen heelheid die in stand gehouden moet worden. Deze mens kan zonder moeite met alle winden meewaaien.

De publicatie van FiLOSCOOP wordt verzorgd door Bureau Everink te Almere
Copyright © 2001 Bureau Everink